διεθνές δίκαιο

Όρος που αναφέρεται γενικά στο σύνολο των νομικών κανόνων που αφορούν σχέσεις ανάμεσα στα κράτη ή ανάμεσα στα κράτη και σε διεθνείς οργανισμούς ή ανάμεσα σε πρόσωπα που ζουν σε διαφορετικές επικράτειες ή εξαρτούν έννομα συμφέροντα που διέπονται από τα δίκαια διαφόρων κρατών. Η ανάγκη της δημιουργίας κανόνων δ.δ. οφείλεται στο γεγονός ότι αφενός δεν υπάρχει ενιαίο δίκαιο για όλες τις χώρες και αφετέρου η αύξηση των επαφών και της δημιουργίας σχέσεων μεταξύ τους έχει ως αποτέλεσμα να προκύπτουν πολλά προβλήματα, τα οποία δεν μπορούν να λυθούν παρά με τη δημιουργία ορισμένων κοινά παραδεκτών κανόνων, οι οποίοι μάλιστα έχουν την τάση να διευρύνονται και να σταθεροποιούνται. δημόσιο δ.δ. Το σύνολο των κανόνων που διέπουν τις σχέσεις των διαφόρων κρατών ή άλλων οργανισμών που υπάγονται σε αυτό. Πηγές του δημοσίου δ.δ. είναι: α) οι διεθνείς συνθήκες, γενικές ή ειδικές συμφωνίες, δηλώσεις, πρωτόκολλα και γενικά ό,τι προέρχεται από τη ρητή θέληση των κρατών-μελών της διεθνούς κοινωνίας και έχει οριστεί να ισχύει μεταξύ τους ως κανόνας δικαίου· β) τα διεθνή έθιμα που διαμορφώνονται από τη μακρόχρονη πρακτική· γ) οι γενικές αρχές του δικαίου που έχουν γίνει κατά κανόνα παραδεκτές. Οι κανόνες του δημοσίου δ.δ. διακρίνονται σε εκείνους που ρυθμίζουν τις σχέσεις των κρατών σε καιρό πολέμου ή σε καιρό ειρήνης. Ειδικότερα, διακρίνουμε κανόνες που ρυθμίζουν τα πλαίσια της ανεξαρτησίας και της εδαφικής ακεραιότητας των κρατών και τις διεθνείς τους υποχρεώσεις· κανόνες που ρυθμίζουν τις ειρηνικές διεθνείς σχέσεις, όπως τη διπλωματία, την προξενική εκπροσώπηση των διαφόρων κρατών μεταξύ τους, τις διεθνείς δικαιοπραξίες, συμβάσεις κλπ.· κανόνες που ρυθμίζουν τις διεθνείς διαφορές· τέλος, οι κανόνες που αναφέρονται στο δίκαιο του πολέμου περιλαμβάνουν τη ρύθμιση της ουδετερότητας, του αποκλεισμού, αρμοδιότητες και διαδικασίες του δικαστηρίου λειών κλπ. Οι κανόνες του δ.δ. δεν καθορίζονται από ένα συγκεκριμένο υπερκρατικό όργανο, αλλά δημιουργούνται μέσα από τις ανάγκες της ειρηνικής συνύπαρξης και συνεργασίας των κρατών. Από πολλούς θεωρητικούς επιστήμονες αμφισβητείται η ύπαρξη δ.δ., γιατί δεν αναγνωρίζεται η δύναμη περιορισμού της κυριαρχίας των επιμέρους κρατών και γιατί το δ.δ. στερείται των τυπικών στοιχείων του κανόνα δικαίου, που είναι ακριβώς η άσκηση κυριαρχίας και η δύναμη επιβολής. Σύμφωνα με μία άποψη, το δ.δ. δεν είναι παρά εξωτερικό δίκαιο, αφού για να έχει ισχύ πρέπει να υιοθετηθεί από τα συγκεκριμένα κράτη-μέλη της διεθνούς κοινωνίας. Ωστόσο, η όλο και μεγαλύτερη ανάπτυξη των διεθνών σχέσεων, και πολύ περισσότερο των συνθηκών που τις επιβάλλουν, δημιουργεί την ανάγκη για αυτοδύναμη λειτουργία του δ.δ. και για διαμόρφωση της δικής του επιστημονικής βάσης. Υποκείμενα του δημοσίου δ.δ. είναι αφενός τα κράτη ή οι ενώσεις κρατών, όπως τα ομοσπονδιακά κράτη και οι ομοσπονδίες κρατών, και αφετέρου οι διεθνείς οργανισμοί, όπως o ΟΗΕ, που συνιστούν και αυτοί μορφές ένωσης κρατών· επίσης υποκείμενα μπορεί να είναι άλλοι ιδιότυποι οργανισμοί όπως το Βατικανό, το Οικουμενικό Πατριαρχείο, τοπικές de facto κυβερνήσεις ή αναγνωρισμένες επαναστατικές ομάδες, ακόμα και πρόσωπα σε πολλές περιπτώσεις. Οι σύγχρονες εξελίξεις και οι τάσεις του δημοσίου δ.δ. οδηγούν όλο και περισσότερο στον περιορισμό της κρατικής κυριαρχίας, στην κοινωνικοποίηση του δικαίου και άρα, στην υπαγωγή πολλών ατομικών περιπτώσεων απευθείας στο δ.δ., καθώς και στην αναγνώριση εξωκρατικών κοινωνικών ομάδων. Για παράδειγμα, με τη Σύμβαση της Ρώμης του 1950, αναγνωρίζεται στα άτομα άμεσο δικαίωμα προσφυγής στα διεθνή όργανα, στην περίπτωση που παραβιάζονται τα ανθρώπινα δικαιώματα και οι θεμελιώδεις ελευθερίες. Ιστορικά το δ.δ. εμφανίζεται σε μια στοιχειώδη και περιορισμένη, από άποψη έκτασης, μορφή από την αρχαιότητα, στα πλαίσια των διαφόρων πολιτισμών και ειδικότερα στην περιοχή του ασσυροβαβυλωνιακού και του αιγυπτιακού πολιτισμού, στην ελληνική αρχαιότητα με τη χαρακτηριστική δομή των πόλεων-κρατών και πιο οργανωμένα, από νομική άποψη, στη Ρωμαϊκή αυτοκρατορία. Το σύγχρονο όμως δ.δ. έχει ως αφετηρία τη συνθήκη ειρήνης της Βεστφαλίας (1648) και τη δημιουργία των εθνικών κρατών, ολοκληρώνει έναν κύκλο μετά τον Β’ Παγκόσμιο πόλεμο, με τη δημιουργία του ΟΗΕ και των άλλων διεθνών οργάνων, και παρουσιάζει σαφείς τάσεις εξέλιξης και ενίσχυσής του. Επιστημονικά έχει γίνει αποδεκτό ότι η πρώτη συστηματική και μεθοδική αντιμετώπιση συναντάται στις πραγματείες του Ολλανδού Ούγκο Γκρότιους, ο οποίος ταυτίζει το δ.δ. με το φυσικό δίκαιο, θεωρία που ήταν ήδη ξεπερασμένη. Το κύριο έργο του De jure belli ac pacis εκδόθηκε το 1625 και περιλαμβάνει τόσο τη θεωρία του φυσικού όσο και του δ.δ. Πρόδρομοι του Γκρότιους ήταν ο Ισπανός Ντε Βιτόρια (Relectiones theologicae, 1557) και o Ιταλός Αλμπέρικο Τζεντίλι (De jure belli commentationes, 1558), ενώ οι κυριότεροι διάδοχοί του ήταν ο Σ. Πάφεντορφ (Elementary jurisprudence universalis, 1666), ο Βολφ (Jus naturae), ο Ε. ντε Βατέλ (Le droit des Gens) κ.ά. Η σημαντικότερη αδυναμία που αντιμετωπίζει το δημόσιο δ.δ. είναι το γεγονός ότι η δεσμευτικότητα των κανόνων του θεωρητικά στηρίζεται στη βούληση των μελών της διεθνούς κοινότητας, ανάλογα με την πηγή του κάθε κανόνα (συμφωνία, έθιμο, γενική αρχή). Ο τρόπος επιβολής του δημοσίου δ.δ. και συγκεκριμένα ο εξαναγκασμός σε συμμόρφωση, δεν είναι πάντα εφικτός, γι’ αυτό και το δ.δ. στηρίζεται στην ανάγκη και στη θέληση για ειρηνική συνύπαρξη και συνεργασία των μελών της διεθνούς κοινότητας, στην επιρροή των παραγόντων που επικρατούν και σε άλλες συγκυρίες και λιγότερο στην άσκηση υπερκρατικής κυριαρχίας. ιδιωτικόδ.δ.Ο όρος δεν αναφέρεται ακριβώς σε δ.δ., αλλά σε εσωτερικό δίκαιο που ρυθμίζει σχέσεις προσώπων διαφορετικής ιθαγένειας καθώς και νομικές καταστάσεις ή γεγονότα που συμβαίνουν έξω από την επικράτεια και αφορούν ημεδαπούς ή εντός της επικράτειας και αφορούν αλλοδαπούς. Οι διατάξεις του ιδιωτικού δ.δ. ορίζουν βασικά ποιο δίκαιο είναι αρμόδιο σε αυτές τις περιπτώσεις. Ο ελληνικός Αστικός Κώδικας αφιερώνει ειδικό κεφάλαιο για το ιδιωτικό δ.δ., σύμφωνα με το οποίο: «ο αλλοδαπός απολαμβάνει τα αστικά δικαιώματα του ημεδαπού». Για όλες όμως τις περιπτώσεις που αφορούν φυσικά πρόσωπα (γάμος, συγγένεια, αφάνεια, υιοθεσία κλπ.) εφαρμόζεται από τα ελληνικά δικαστήρια το δίκαιο της ιθαγένειάς τους· για τα νομικά πρόσωπα, εφαρμόζεται το δίκαιο της έδρας τους· για τις δικαιοπραξίες, το δίκαιο που διέπει το περιεχόμενό τους. Οι εμπράγματες σχέσεις ρυθμίζονται από το δίκαιο της τοποθεσίας του πράγματος· για τα αδικήματα, ο τόπος όπου διαπράχθηκαν κλπ. H ρύθμιση αυτή έχει σκοπό την αποφυγή της σύγχυσης ανάμεσα στα δίκαια διαφόρων χωρών που σχετίζονται με μια υπόθεση ή της σωρευτικής εφαρμογής δύο ή περισσότερων δικαίων. To ιδιωτικό δ.δ., με την ανάπτυξη των συναλλαγών, του διεθνούς εμπορίου και τη διακίνηση των προσώπων, παίρνει όλο και μεγαλύτερη σημασία και εμπλουτίζεται με νέες διατάξεις, που βασίζονται κυρίως στην κύρωση διμερών ή και πολυμερών σχετικών συμβάσεων. Παράλληλα, με τις αλληλεπιδράσεις από την εφαρμογή τους, συντελεί στην πορεία για την ενοποίηση της παγκόσμιας πρακτικής του δικαίου, τόσο των συναλλακτικών σχέσεων όσο και των προσώπων. Το δικαστήριο του Διεθνούς Δικαίου της Θάλασσας στο Αμβούργο (φωτ. ΑΠΕ).